Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων

Πως βρέθηκε;
Ήταν παραμονές Πάσχα του 1900. Δυο σφουγγαράδικα της Σύμης που έρχονταν από την Αφρική αναγκάζονται από τον οστριογράρμπη (νοτιοδυτικό άνεμο) να καταφύγουν στην άμμο του ποταμού στα Αντικύθηρα. Το ένα από τα καίκια ξεμύτισε μέχρι τον διπλανό κάβο, τη Βλυχάδα και σε 25 μέτρα από την ακτή κατέβασε με σκάφανδρο δύτη στις 35 οργιές να βγάλει θαλασσινά για τη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας.
 Σε λίγο ο δύτης έκανε σινιάλο να τον τραβήξουν επάνω. Κι αντί για πίνες και «γαϊδουρόποδα» ανέβασε στο καίκι ένα χάλκινο χέρι αγάλματος. Εντυπωσιασμένοι οι δυο καπετάνιοι των καικιών, ο Δημήτρης Ελευθερίου η Κοντός και ο Ηλίας Σταδιώτης βουτούν οι ίδιοι και βλέπουν με τα μάτια τους αυτά που τους είχε περιγράψει ο δύτης. Ένα βουλιαγμένο πλοίο φορτωμένο αγάλματα, μαρμάρινα και χάλκινα και πλήθος άλλα αντικείμενα, διάσπαρτα σε μια έκταση 55 μέτρων, καλυμμένα από λάσπη. Τα καϊκια επέτρεψαν στη Σύμη και για καιρό δεν ξανάγινε λόγος για το συμβάν.
 Στο διάστημα αυτό ο καταγόμενος από τη Σύμη καθηγητής της Αρχαιολογίας Α. Οικονόμου που είχε πληροφορηθεί το περιστατικό προσπάθησε να πείσει τους καραβοκύρηδες να δηλώσουν τα ευρήματά τους στην κυβέρνηση. Επτά μήνες χρειάσθηκε για να τους πείσει.
 Οι δύο Συμιακοί ήρθαν σε επαφή με τον υπουργό Παιδείας Σπύρο Στάη, του έδειξαν το χάλκινο χέρι και συμφώνησαν να υπογράψουν συμβόλαιο με το οποίο θα αμείβονταν τόσο για τα δικαιώματα ανεύρεσης, ανάλογα με την αξία τους, όσο και για τις εργασίες ανέλκυσής τους από το βυθό. Μάλιστα τους διατέθηκε το οπλιταγωγό «Μυκάλη» με κυβερνήτη τον ύπαρχο Ανδρέα Σωτηριάδη που απέπλευσε για τα Αντικύθηρα ρυμουλκώντας τα δύο καίκια.
 Η συνεχής θαλασσοταραχή και οι ξέρες των βραχονησίδων «Θημωνιές» στα ανοιχτά του όρμου της Βλυχάδας δυσχέραιναν το έργο των δυτών, ενώ δεν ήταν δυνατόν να παραμένουν στο βυθό, σε βάθος 60 μέτρων, παραπάνω από πέντε λεπτά. Μετά από πολυήμερες προσπάθειες και τη συνδρομή ενός ακόμα βοηθητικού πλοίου, που εν τω μεταξύ είχε καταφθάσει από τον Πειραιά, οι σφουγγαράδες έφεραν στην επιφάνεια μαρμάρινα και χάλκινα αγάλματα, πολυάριθμα πήλινα αγγεία και μεταξύ άλλων μερικά περίεργα κομμάτια από οξειδωμένο μπρούντζο που έμοιαζαν με σπασμένα γρανάζια.
 Τα ευρήματα αυτά οι αρχαιολόγοι τα καταχώρισαν στα αρχεία τους με τον προσδιορισμό «ωρολόγιο η εξάντας» και μετά τα ξέχασαν... Επίσης αποφάνθηκαν ότι επρόκειτο για ναυάγιο αρχαίου ελληνικού πλοίου του 1ου αι. π.Χ. που μετέφερε έργα τέχνης στη Ρώμη, ανάμεσα στα οποία ήταν και ο περίφημος «Έφηβος των Αντικυθήρων», του 340 π.Χ., από τα ελάχιστα χάλκινα αγάλματα που έχουν βρεθεί ως σήμερα. Εικάζεται πως απεικονίζει τον Περσέα, τον Πάρι η κάποιον ανώνυμο αθλητή.
Το χρονικό μιας ανακάλυψης
Τέλος 2ου αιώνα π.Χ.: Κατασκευή του Μηχανισμού, πιθανότατα στη Ρόδο, η οποία εκείνη την εποχή ήταν κέντρο μεταλλουργίας.
80 π.Χ. περίπου: Ενα ρωμαϊκό καράβι βυθίζεται ανοιχτά των Αντικυθήρων. Είχε πιθανότατα αποπλεύσει από τη Ρόδο με κατεύθυνση την Ιταλία.
Πάσχα του 1900: Σύμιοι σφουγγαράδες εντοπίζουν το ναυάγιο σε βάθος 45-60 μέτρων.
Χειμώνας του 1901: Ολοκληρώνεται το έργο της ανάσυρσης των θησαυρών του ναυαγίου. Μεταφορά των ευρημάτων στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών.
1902: Τα εμφανή γρανάζια του παράξενου χάλκινου ευρήματος τραβούν την προσοχή του Βαλέριου Στάη, αρχαιολόγου του μουσείου, ο οποίος αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται για κάτι αξιοσημείωτο.
Δεκαετία του '30: Ο ναύαρχος Ιωάννης Θεοφανίδης δημιουργεί το πρώτο μοντέλο του Μηχανισμού.
Δεκαετία του '50: Η πρώτη σε βάθος μελέτη του Μηχανισμού από τον βρετανό φυσικό και ιστορικό της επιστήμης Derek J. de Solla Price, τον ειδικό στη μελέτη επιγραφών έλληνα επιστήμονα Γιώργο Σταμήρη και τον κ. Χαράλαμπο Καράκαλο, πυρηνικό φυσικό στον «Δημόκριτο» καταδεικνύει ότι πρόκειται για τον πιο πολύπλοκο μηχανισμό της αρχαιότητας, χωρίς να μπορεί να δοθεί απάντηση ως προς τη χρησιμότητά του.
Δεύτερο μισό του 20ού αιώνα: Πλήθος ερευνητών ασχολείται με τη μελέτη του Μηχανισμού. Από τις πιο αξιοσημείωτες μελέτες είναι αυτή του Βρετανού Michael Wright ο οποίος προχωρεί στη δημιουργία ενός μοντέλου, όπως είχε κάνει στο παρελθόν και ο Price.
Φθινόπωρο του 2005: Η ομάδα του Προγράμματος για τη μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων αξιοποιεί καινοτόμους τεχνολογίες για να συλλέξει δεδομένα τόσο από το εσωτερικό του Μηχανισμού όσο και από τις επιγραφές που φέρει αυτός.
Νοέμβριος του 2006: Τα αποτελέσματα της μελέτης των παραπάνω δεδομένων δημοσιεύονται στην επιθεώρηση «Nature». Από αυτά καταδεικνύεται η χρησιμότητα του Μηχανισμού: επρόκειτο για όργανο πρόβλεψης εκλείψεων.
Ταυτόχρονα πραγματοποιείται στην Αθήνα συνέδριο για την παρουσίαση των αποτελεσμάτων και για τη συζήτηση των σημείων που παραμένουν σκοτεινά.
Η λύση του γρίφου
 Χάρη στα υπερσύγχρονα μέσα ψηφιακής απεικόνισης που επιστρατεύθηκαν για την εξιχνίαση του μυστηρίου του, σήμερα ξέρουμε την αλήθεια: ο Μηχανισμός ήταν ένα αστρονομικό όργανο υψηλής ακριβείας και έχει ηλικία άνω των 2.100 ετών!
Η πολυπλοκότητα των 30 και πλέον γραναζιών (όπως φαίνεται στα μοντέλα) που κινούσαν τους δείκτες των καντράν του Μηχανισμού καταδεικνύει τη θαυμαστή τεχνολογική πρόοδο των Ελληνιστικών χρόνων.
Ο μηχανισμός είναι η αρχαιότερη σωζόμενη διάταξη με γρανάζια. Είναι φτιαγμένος από μπρούντζο σε ένα ξύλινο πλαίσιο και έχει προβληματίσει και συναρπάσει πολλούς ιστορικούς της επιστήμης και της τεχνολογίας αφότου ανακαλύφθηκε. Η πιο αποδεκτή θεωρία σχετικά με τη λειτουργία του υποστηρίζει ότι ήταν ένας αναλογικός υπολογιστής σχεδιασμένος για να υπολογίζει τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων. Πρόσφατες λειτουργικές ανακατασκευές της συσκευής υποστηρίζουν αυτήν την ανάλυση. Από τις πρόσφατες έρευνες καταρρίφθηκε η θεωρία ότι εμπεριέχει ένα διαφορικό γρανάζι, όμως ο ανακαλυφθείς μηχανισμός της κίνησης της Σελήνης είναι ακόμα πιο εντυπωσιακός, καθότι δίνει τη δυνατότητα μεταβλητής γωνιακής ταχύτητας στον άξονα που κινεί τη Σελήνη.
Ο καθηγητής Ντέρεκ ντε Σόλλα Πράις (Derek De Solla Price), φυσικός και ιστορικός της επιστήμης που εργαζόταν στο Πανεπιστήμιο του Γέηλ, δημοσίευσε ένα άρθρο για τον μηχανισμό αυτό στο περιοδικό Scientific American τον Ιούνιο του 1959, όταν ακόμα ο μηχανισμός δεν είχε μελετηθεί πλήρως.
Το 1973 ή το 1974 δημοσίευσε τη μονογραφία του με τίτλο "Γρανάζια από τους Έλληνες", βασισμένη σε σάρωση του μηχανισμού με ακτίνες γ που πραγματοποίησε ο ακτινοφυσικός του Ε.ΚΕ.Φ.Ε. "Δημόκριτος" Χαράλαμπος Καράκαλος. Ο Πράις υποστήριξε ότι η συσκευή αυτή θα μπορούσε να είχε κατασκευαστεί από τη Σχολή του Απολλωνίου στη Ρόδο. Τα συμπεράσματά του δεν έγιναν αποδεκτά από τους ειδικούς της εποχής, οι οποίοι πίστευαν ότι οι Αρχαίοι Έλληνες είχαν το θεωρητικό υπόβαθρο αλλά όχι και την απαιτούμενη πρακτική τεχνολογία για μια τέτοια κατασκευή.
Η μελέτη του συνεχίζεται από Άγγλους και Έλληνες ειδικούς των Πανεπιστημίων του Κάρντιφ, των Αθηνών, της Θεσσαλονίκης, του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, σε μια διαπανεπιστημιακή ομάδα. Η σύγχρονη έρευνα υποστηρίζεται από την τελευταία τεχνολογία με τη βοήθεια μεγάλων εταιρειών, με πρωτοποριακά προγράμματα ψηφιακής απεικόνισης και έναν ειδικό τομογράφο, ο οποίος κατασκευάστηκε ειδικά για την έρευνα του μηχανισμού των Αντικυθήρων. Τα αποτελέσματα την έρευνας επιβεβαίωσαν ότι ο μηχανισμός φέρει 30 οδοντωτούς τροχούς οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από 10 άξονες. Η λειτουργία του μηχανισμού κατέληγε σε τουλάχιστον 5 καντράν, με έναν ή περισσότερους δείκτες για το καθένα. Με τη βοήθεια του τομογράφου έχουν διαβαστεί αρκετές από τις επιγραφές που υπήρχαν στις πλάκες και στους περιστρεφόμενους δίσκους, οι οποίες εμπεριέχουν αστρονομικούς και μηχανικούς όρους, και έχουν χαρακτηριστεί από τους ειδικούς ως ένα είδος "εγχειριδίου χρήσης" του οργάνου.
Ο μηχανισμός αυτός έδινε, κατά την επικρατέστερη σύγχρονη άποψη, τη θέση του ήλιου και της σελήνης καθώς και τις φάσεις της σελήνης. Μπορούσε να εμφανίσει τις εκλείψεις ηλίου και σελήνης βασιζόμενος στον βαβυλωνιακό κύκλο του Σάρου. Τα καντράν του απεικόνιζαν επίσης τουλάχιστον δύο ημερολόγια, ένα ελληνικό βασισμένο στον Μετωνικό κύκλο και ένα αιγυπτιακό, που ήταν και το κοινό "επιστημονικό" ημερολόγιο της ελληνιστικής εποχής.
Μπορεί κανείς να φανταστεί τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν όσοι καταπιάστηκαν με τη μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, ως την επίλυση ενός τρισδιάστατου παζλ, αλλά με μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίας: αφενός λείπουν κομμάτια του παζλ (τα οποία πιθανότατα δεν ανασύρθηκαν ποτέ από τον πυθμένα της θάλασσας) και αφετέρου κάποια κομμάτια έχουν αμετάκλητα ενωθεί μεταξύ τους απαγορεύοντας την πρόσβαση (οπτική και όχι μόνο) στα ενδότερα. Αν στα παραπάνω προστεθεί το γεγονός ότι οι οδηγίες για τη χρήση του αντικειμένου ήταν ελλιπείς (σβησμένες και διαβρωμένες επιγραφές επάνω στα θραύσματα) και ότι ο Μηχανισμός είναι ένα μουσειακό αντικείμενο το οποίο οφείλει να παραδοθεί ανέπαφο στις επόμενες γενιές, αντιλαμβάνεται κανείς τους λόγους για τους οποίους, παρά τις προσπάθειες, η χρησιμότητά του παρέμενε μυστήριο έναν αιώνα μετά την ανακάλυψή του.
Οι προηγούμενες μελέτες είχαν βεβαίως οδηγηθεί σε ορισμένες υποθέσεις, χωρίς όμως ποτέ να υπάρξει τεκμηρίωση των απόψεων. Το ότι επρόκειτο για ένα αντικείμενο που είχε να κάνει με ουράνια σώματα ήταν δεδομένο από πολύ νωρίς, καθώς μπορούσαν να αναγνωρισθούν ο Ηλιος και η Σελήνη στις επιγραφές του. Η υπόθεση ότι το αντικείμενο αυτό ήταν αστρολάβος απορρίφθηκε σχετικά γρήγορα εξαιτίας της πολυπλοκότητάς του. Δύο βρετανοί ερευνητές, ο Derek J. de Solla Price και ο Michael Wright, κατασκεύασαν μοντέλα του Μηχανισμού τα οποία συμφωνούσαν στην ύπαρξη δύο κυκλικών κλιμάκων ενδείξεων (καντράν) στην οπίσθια πλευρά και μιας στην πρόσθια. Ηταν επίσης αποδεκτό ότι ο χάλκινος μηχανισμός θα πρέπει να ήταν τοποθετημένος σε ξύλινη κάσα. Τι έδειχναν όμως αυτές οι κλίμακες; Αυτό ήταν το ερώτημα με το οποίο έπρεπε να αναμετρηθούν οι εκάστοτε ερευνητές που καταπιάστηκαν με τη διαλεύκανση της λειτουργίας του Μηχανισμού.
Blade Runner
 Το πλεονέκτημα των ερευνητών που υπογράφουν το άρθρο με τίτλο «Decoding the ancient Greek astronomical calculator known as the Antikythera mechanism» στο τεύχος της επιθεώρησης «Nature» ήταν η υψηλή τεχνολογία: ο τομογράφος Blade Runner (βάρους 8 τόνων!) της εταιρείας Χ-Tek αναπτύχθηκε ειδικά για τη συγκεκριμένη μελέτη και χρησιμοποιήθηκε στη λήψη εικόνων που επιτρέπουν την ανάγνωση των επιγραφών αλλά και τη συλλογή δεδομένων για την εσωτερική δομή του Μηχανισμού, ενώ το σύστημα ψηφιακής απεικόνισης ΡΤΜ Dome της Hewlett-Packard προσαρμόστηκε έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η «επανεμφάνιση» σχεδόν σβησμένων κειμένων και στοιχείων της επιφάνειας του Μηχανισμού που δεν είναι ευδιάκριτα ακόμη και με τα καλύτερα συστήματα συμβατικής και ψηφιακής φωτογράφισης.
Είναι προφανές ότι το παζλ του Μηχανισμού δεν θα μπορούσε να λυθεί από έναν και μόνο ερευνητή, ακόμη και αν διέθετε πρόσβαση στο σύνολο των δεδομένων που συνελέγησαν με τη βοήθεια των προαναφερθέντων συστημάτων υψηλής τεχνολογίας. Ετσι η ερευνητική ομάδα αποτελείται από τον αστρονόμο Mike Edmunds και τον μαθηματικό Tony Freeth του Πανεπιστημίου του Κάρντιφ, τον αστρονόμο Ιωάννη Σειραδάκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τον αστρονόμο Ξενοφώντα Μουσά και τον φυσικό, ειδικευμένο στην ανάλυση ιστορικών αντικειμένων, Ιωάννη Μπιτσάκη του Πανεπιστημίου Αθηνών, την αρχαιολόγο-μουσειολόγο Μαίρη Ζαφειροπούλου του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και τον φιλόλογο και παλαιογράφο Αγαμέμνονα Τσελίκα του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης.
Το παζλ που έπρεπε να λύσουν οι μελετητές του μηχανισμού περιελάμβανε 82 θραύσματα. Από αυτά έπρεπε να εξαχθούν συμπεράσματα και για εκείνα που χάθηκαν.
Ιππαρχος και Βαβυλώνιοι
Η συλλογική προσπάθεια των παραπάνω ερευνητών υποδεικνύει ότι ο Μηχανισμός αποτελεί τη μηχανιστική υλοποίηση της θεωρίας του Ιππάρχου (190-120 π.Χ. κατά προσέγγιση), του μαθηματικού, αστρονόμου και γεωγράφου ο οποίος με την εν λόγω θεωρία εξηγούσε τις περιοδικές ανωμαλίες στην κίνηση της Σελήνης με βάση την ελλειπτική τροχιά της. Το γεγονός ότι ο Ιππαρχος έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Ρόδο, η οποία φημιζόταν για την τεχνολογική υπεροχή της, ενισχύει την άποψη ότι εκεί ο Ιππαρχος (ή κάποιος άλλος υπό την καθοδήγησή του) μπόρεσε να δημιουργήσει ένα μηχάνημα εξαιρετικής πολυπλοκότητας.
Σύμφωνα δε με όλες τις ενδείξεις, ο Ιππαρχος θα πρέπει να μετείχε των αστρονομικών γνώσεων των Βαβυλωνίων, αφού αυτές απετέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία του Μηχανισμού. Το ισχυρό ιερατείο των Βαβυλωνίων κρατούσε τα αρχεία των πλανητικών μετακινήσεων για αιώνες και η δυνατότητα πρόβλεψης φαινομένων όπως οι εκλείψεις (οι οποίες εθεωρούντο οιωνοί) ενίσχυε τη θέση του. Ποιες ήταν όμως οι ενδείξεις αυτές; Η ανάγνωση από τους Γιάννη Μπιτσάκη και Αγαμέμνονα Τσελίκα της πρότασης «...η σπείρα έχει 235 υποδιαιρέσεις» σε μία από τις εικόνες θραυσμάτων που είχαν ληφθεί κατά τη συλλογή στοιχείων υπήρξε εξαιρετικά διαφωτιστική: κατέδειξε αφενός ότι τα καντράν δεν έφεραν ομόκεντρους κύκλους αλλά σπείρες και αφετέρου ότι το πάνω καντράν στην οπίσθια όψη του Μηχανισμού (στο οποίο αναφερόταν η πρόταση) σχετιζόταν με τον Μετωνικό κύκλο των Βαβυλωνίων. Ο Μετωνικός κύκλος προκύπτει από τη στενή ισοτιμία 19 ετών με 235 σεληνιακούς μήνες (ένας σεληνιακός ή συνοδικός μήνας είναι το διάστημα μεταξύ δύο ομοίων φάσεων της Σελήνης, π.χ. από Πανσέληνο σε Πανσέληνο). Ο κύκλος αυτός αντιπροσωπεύει την επιστροφή της Σελήνης στην ίδια φάση και στην ίδια ημερομηνία του έτους. Με το κλείσιμο του κύκλου, ο Ηλιος, η Σελήνη και η Γη επιστρέφουν στους ίδιους περίπου σχετικούς προσανατολισμούς.
Σπειροειδές αποδείχθηκε και το καντράν στο κάτω μέρος της πίσω πλευράς του Μηχανισμού, το οποίο φέρει 223 υποδιαιρέσεις στη σπείρα των τεσσάρων στροφών. Τόσο ο αριθμός των υποδιαιρέσεων όσο και η ανάγνωση των συμβόλων («Σ» για τη Σελήνη και «Η» για τον Ηλιο) που εντοπίστηκαν μεταξύ αυτών καταδεικνύουν ότι αυτό αποτελεί αναπαράσταση του κύκλου του Σάρου, ο οποίος προβλέπει εκλείψεις: αν μια ηλιακή ή σεληνιακή έκλειψη συμβεί σήμερα, μια παρόμοια θα συμβεί έπειτα από 223 σεληνιακούς μήνες. Ετσι από τις παρελθούσες εκλείψεις μπορούν να προβλεφθούν οι επόμενες. Αξίζει να σημειωθεί ότι επειδή ο αριθμός των ημερών στον κύκλο του Σάρου δεν είναι ακέραιος, οι σεληνιακές εκλείψεις είναι μετατοπισμένες κατά οκτώ ώρες και οι ηλιακές (οι οποίες γίνονται ορατές από συγκεκριμένα γεωγραφικά πλάτη) μετατοπίζονται κατά 120 μοίρες. Ακριβείς επαναλήψεις σεληνιακών εκλείψεων λαμβάνουν χώρα έπειτα από τρεις κύκλους του Σάρου (όταν οι οκτάωρες μετατοπίσεις συμπληρώσουν ένα 24ωρο), πράγμα το οποίο περιγράφεται από τον κύκλο του Εξελιγμού, διάρκειας 54 ετών.
Στον Μηχανισμό ο κύκλος του Εξελιγμού αντιπροσωπεύεται από ένα μικρότερο καντράν στο εσωτερικό τού κάτω μεγάλου καντράν της οπίσθιας όψης. Αλλά και το πάνω μεγάλο καντράν της ίδιας όψης φέρει ένα μικρότερο στο εσωτερικό του: αυτό αντιπροσωπεύει τον Καλλιππικό, κύκλος ο οποίος διαρκεί 76 χρόνια και είναι τέσσερις Μετωνικοί κύκλοι μείον μία ημέρα. (Ετσι αυξάνεται η ακρίβεια με την οποία αντιστοιχίζονται ένα ηλιακό έτος με πλήρεις σεληνιακούς μήνες). Οσο για το καντράν της πρόσθιας όψης, αυτό εκτός από το κλασικό ημερολόγιο των 365 ημερών (με δυνατότητα ρύθμισης για δίσεκτα έτη) έδειχνε πιθανότατα τις σχετικές θέσεις των πλανητών (έχουν εντοπισθεί μόνο ο Ηλιος, η Σελήνη και η Αφροδίτη προς το παρόν). Πώς όμως «διαβάζονταν» οι ενδείξεις στα καντράν; Αν θυμηθεί κανείς τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσαν τα πικάπ, θα πάρει την απάντηση: η μετακινούμενη στις σπείρες βελόνα έδινε την ένδειξη.
Ο υπολογισμός των διαβαθμίσεων κάθε κλίμακας καντράν υπήρξε καθοριστικός στη διαλεύκανση του ρόλου του Μηχανισμού.
Λογισμικό DNA και NASA
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ερευνητές επαλήθευσαν τη λειτουργία του Μηχανισμού: χρησιμοποιώντας λογισμικά τα οποία αναπτύχθηκαν για τη σύγκριση αλληλουχιών DNA, οι ερευνητές μπόρεσαν να αντιστοιχίσουν ακριβώς τις εκλείψεις στο καντράν του κύκλου του Σάρου με εκείνες που από τα δεδομένα της NASA γνώριζαν ότι έλαβαν χώρα από το 400 π.Χ. ως το 1 π.Χ.!
Τελείωσε λοιπόν; Τα γνωρίζουμε όλα για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων; «Οχι!» απαντούν οι ερευνητές και προσθέτουν ότι υπάρχουν ακόμη πολλά σκοτεινά σημεία για διελεύκανση, τόσο για τον ίδιο τον Μηχανισμό όσο και για το πώς η ύπαρξή του αλλάζει τη θεώρησή μας για την τεχνολογική πρόοδο των ελληνιστικών χρόνων.
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων μπορείτε να επισκεφθείτε τον δικτυακό τόπο www.antikythera-mechanism.gr. Επίσης στον δικτυακό τόπο της επιθεώρησης www.nature.com μπορείτε όχι μόνο να διαβάσετε το άρθρο αλλά να εξασκηθείτε στον γρίφο της ανάγνωσης των αρχαίων ελληνικών επιγραφών που δίνονται ως συμπληρωματικό υλικό.
Είπαν για τον Μηχανισμό
«Ο Μηχανισμός δεν είναι μόνο αντιπροσωπευτικός της τεχνολογικής αιχμής της αστρονομίας της εποχής του, αλλά εμπεριέχει τη δυναμική που θα επιτρέψει την επέκταση των γνώσεών μας τόσο για την ίδια την αστρονομία όσο και για τον πολιτισμικό ρόλο της».
Alexander Jones
καθηγητής Κλασικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο του Τορόντο, Καναδάς
«Αναμφίβολα διαπιστώνουμε την κληρονομιά των Βαβυλωνίων. Η νεοεμφανιζόμενη μηχανική τελειότητα του Μηχανισμού σαφώς εγείρει το ζωτικής σημασίας ερώτημα σχετικά με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και τις γνώσεις των Ελλήνων εκείνης της περιόδου. Πότε ακριβώς, από ποιον, για ποιον και για ποιον λόγο κατασκευάστηκε ο Μηχανισμός; Τι άλλου είδους τεχνολογία προϋποθέτει η ύπαρξή του; Ποια θα ήταν η επίδραση των μηχανικών μοντέλων στην άποψη των Ελλήνων για το Σύμπαν; Αυτά είναι τα ερωτήματα που χρήζουν απαντήσεων».
Mike Edmunds
καθηγητής Αστρονομίας, Πανεπιστήμιο Κάρντιφ, Μ. Βρετανία
«Διερωτάται κανείς μέσα από ποιες διαδικασίες προέκυψε ο Μηχανισμός. Ποιες ήταν οι κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές "χρήσεις" της αστρονομικής γνώσης; Σε ποιον βαθμό αυτές περιελάμβαναν "παθητική" παρατήρηση και τι μπορεί να πυροδότησε την επιθυμία μελλοντικής πρόβλεψης; Πόσο συνέβαλε σε αυτό η τεχνολογική πρόοδος; Και, τελικά, στην ίδια την κλασική Ελλάδα ποια ήταν η σχέση της αρχαϊκής κοσμολογίας (η οποία μπορεί να ανιχνευθεί στον καθορισμό του χρόνου των θρησκευτικών τελετών και στον προσανατολισμό των ναών) με την ανάπτυξη της προβλεπτικής επιστήμης της αστρονομίας;».
Clive Ruggles
καθηγητής Αρχαιοαστρονομίας, Πανεπιστήμιο του Λέστερ, Μ. Βρετανία
«Το νησί της Ρόδου κατείχε μια στρατηγική θέση ζωτικής σημασίας και κατά την ελληνιστική περίοδο η πόλη-κράτος της Ρόδου αναπτύχθηκε σε ένα πολύ σημαντικό πολιτισμικό, ναυτικό και εμπορικό κέντρο. Στη Ρόδο κατά τον 2ο αιώνα π.Χ. ο Ιππαρχος, πατέρας της αστρονομίας, ανέπτυξε τη θεωρία του η οποία εξηγεί τις ανωμαλίες στην κίνηση της Σελήνης».
Μαίρη Ζαφειροπούλου
αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών

Πηγές πληροφοριών
Το Βήμα
Περιοδικό Focus
http://www.sfak.org/
http://el.wikipedia.org/

Ο Παρθενώνας

Ναός χτισμένος προς τιμήν της Αθηνάς, σε δωρικό ρυθμό. Σχεδιάστηκε και κτίστηκε από τους Ικτίνο και Καλλικράτη, ενώ τα αγάλματα πιθανώς δημιουργήθηκαν από τον Φειδία στα μέσα του 5ου αιώνος π.χ. Ο Παρθενώνας παρουσιάζει τέλεια αρμονικές αναλογίες μέχρι την παραμικρή του λεπτομέρεια. Παρ'ότι είναι μεγαλύτερος από τους άλλους δωρικούς ναούς της εποχής του (με 8x17 κίονες, αντί για 6x13 που συνηθίζονταν τον 5ο αι. π.Χ.), οι αναλογίες του είναι αρμονικές και του προσδίδουν εκπληκτική ομοιογένεια μορφής, μνημειώδη μεγαλοπρέπεια και πρωτοφανή χάρη σε σύγκριση με τους πιο βαρείς δωρικούς προκατόχους του. Ο Παρθενώνας χτίστηκε πάνω σε προηγούμενο ναό της Αθηνάς, ο οποίος καταστράφηκε από τους Πέρσες κατά τη διάρκεια των Περσικών πολέμων. Άρχισε να κτίζεται το 447 π.Χ. και οι οικοδομικές εργασίες τέλειωσαν μόλις σε εννιά χρόνια, δηλαδή το 438 π.Χ. Από τ ο 438 ξεκίνησαν τα έργα διακόσμησης και τελείωσαν το 432 π.Χ. Ο Παρθενώνας διατήρησε τη μορφή του μέχρι τον 5ο αι. μ.Χ., οπότε μετατράπηκε σε ναό αφιερωμένο αρχικά στην Αγία Σοφία και αργότερα στην Παναγία, ενώ στα χρόνια της Τουρκοκρατίας έγινε τζαμί. Το 1687, κατά την πολιορκία της Ακρόπολης από τον Μοροζίνι, ο Παρθενώνας ανατινάχθηκε από μία βόμβα των Ενετών και μεγάλο μέρος του κατέρρευσε!

 Περισσότερα ΕΔΩ! Download file PDF

Το παραμύθι του αιμοδιψούς Τζένγκις Χαν

Το παραμύθι του αιμοδιψούς Τζένγκις Χαν που έκαψε την Κίνα, την Τρανσκαυκασία, τη Γεωργία και την Αρμενία, εκεί το δέκατο τρίτο αιώνα, τη σκοτεινότερη περίοδο της ανθρωπότητας.

Εκείνο το βράδυ με το ολόγιομο φεγγάρι να σκεπάζει με νεκρό φως τις έρημες στέπες, αλλά και τα πυκνά δάση, κάτι ασυνήθιστο συνέβη. Μια ψυχρή πνοή διέσχισε το διάστημα απ’ το σημείο του γαλαξία της Ανδρομέδας και σαν εκπνοή ζώου πεντακοσίων χιλιάδων τόνων, ταξιδεύοντας με ταχύτητα μεγαλύτερη απ’ το φως, έφτασε στο δάσος του Ταρμακιστάν. Μια πνοή τόσο παγωμένη που ό,τι άγγιζε το κατέψυχε για πάντα, μεταμορφώνοντάς το σε ξερό πάγο.
            Διασχίζοντας το δάσος η πνοή έσπερνε τρόμο στα ζώα και τα φυτά. Κλαδιά δέντρων στράβωναν για να την αποφύγουν σα να τα λύγιζε ισχυρός άνεμος, μεγάλα αλλά και μικρά ζώα έπεφταν κεραυνοβολημένα από τρόμο, έντομα και ζουζουνάκια κρύβονταν κάτω από πέτρες ή πέθαιναν, όπως η παγωμένη πνοή προειδοποιούσε για τον ερχομό της μ’ έναν ήχο καρδιάς, υπόκωφο και απειλητικό. Τέλος, η πνοή πήρε κατεύθυνση πέρα απ’ το πυκνό δάσος κι έφτασε σ’ ένα φτωχικό σπιτάκι, όπου το κίτρινο φως των κεριών τρεμούλιαζε σαν να πάλευε να ζήσει. Έτσι πάλευε για να ζήσει και το νέο παλικάρι πάνω στο αχυρένιο στρώμα. Το στήθος του δυσκολευόταν να πάρει αναπνοή, τα μάτια του κλειστά με μαύρους κύκλους και δίπλα η μητέρα έκλαιγε βουβά. Τα δάκρυά της έτρεχαν πάνω στην ανοιχτή εγκαταλελειμμένη παλάμη του, μέχρι που ξαφνικά το κουρασμένο στήθος σταμάτησε ν’ ανεβοκατεβαίνει και στο κίτρινο πρόσωπό του απλώθηκε το άσπρο του θανάτου.
            Η μητέρα έβγαλε μια παρατεταμένη φωνή πληγωμένου αρπακτικού πουλιού και λιποθύμησε. Συνήλθε από το δροσερό αεράκι που έμπαινε απ’ το ανοιχτό παράθυρο.
            Το κερί όμως τώρα έκαιγε σταθερά και το νεαρό παλικάρι της χαμογελούσε πονηρά, λες και ο θάνατός του ήταν μια κακόγουστη φάρσα. Πριν η γυναίκα συνέλθει από την έκπληξη και την ευτυχία της, ο νέος πετάχθηκε όρθιος, τεντώθηκε, έκανε ένα πήδο, χασμουρήθηκε κι έβαλε κάτι τρελά γέλια.
            - Θαύμα, είπε, θαύμα, λίγο αδύνατος μου πέφτει, αλλά θα τον παχύνω.
            - Ναι, παιδί μου, θαύμα Κυρίου θαύμα, είπε η γυναίκα και γονάτισε να προσκυνήσει. Θα σου φτιάξω αμέσως, αγόρι μου, μια σουπίτσα να πιεις να συνέλθεις, που μας πέθανες.
            - Πεινώ σα λύκος, μάνα, είπε ο νέος και ξαφνικά η φωνή του έγινε τραχιά και απειλητική.
            - Αμέσως να φέρω την κότα, παιδί μου, είπε η μητέρα.
            Ανυπόμονος την ακολούθησε μέχρι το κοτέτσι, όπου στα τυφλά η μητέρα άρπαξε μια διαμαρτυρόμενη πουλάδα και την έφερε κοντά στην πόρτα με το φως.
            - Κράτα την, παιδί μου, να πάρω το μαχαίρι, είπε και την παρέδωσε.
            - Δεν χρειάζεται μαχαίρι, μάνα, είπε ο νέος γελώντας. Με τρόμο τον είδε να χώνει το κεφάλι του πουλιού στο στόμα του και με μια δαγκωνιά να το κόβει και το φτύνει στο χώμα. Το ακέφαλο σώμα σπάραζε όπως ακόμα μισοζώντανο άρχισε να το ξεπουπουλιάζει.
            - Βάλε νερό στη χύτρα, μάνα, φώναξε. Είμαι έτοιμος. Απ’ το στόμα του έσταζε αίμα.
Στο χαμόσπιτο του μάγου, η μητέρα έκλαιγε με λυγμούς.
            - Σοφέ μου, βοήθησε μια δυστυχισμένη. Το παιδί μου έγινε καλά από τον πυρετό, αλλά έχασε το μυαλό του. Με το στυλιάρι σκότωσε το σκύλο που τόσο πολύ αγαπούσε. Τον σκότωσε γιατί το ζωντανό κρυβόταν μόλις τον έβλεπε και του σηκωνόταν η τρίχα. Μια γάτα μας, τη σούβλισε και γελούσε. Τις προάλλες γυρίζει και μου λέει: «Τον θες αυτόν τον πύργο, αν τον θες στον χαρίζω». «Πώς θα μου χαρίσεις, παιδί μου, τον πύργο του Γεντί Χαν», του λέω. «Μπορώ να σου χαρίσω τον κόσμο όλο», μου λέει και γελά. Και ξαφνικά άρχισε να μιλά βραχνά και σαν με ουρλιαχτό και τα μάτια του έγιναν φωσφορικά, και πότε μίλαγε με φωνή βαριά και πότε με ψιλή γυναικεία και βγήκε έξω κι άρπαξε τη βαρέλα με το νερό και τη σήκωσε σαν πούπουλο στον αέρα και την πέταξε δέκα μέτρα, το μικρό αδύνατο αγοράκι μου, που μόλις είχε γλιτώσει απ’ τον πυρετό. Έλα να το γιατρέψεις, σοφέ μου δάσκαλε, και θα σου χαρίσω τη γελάδα μου, είκοσι κότες και πάντα στις προσταγές σου.
            Και προχθές, μεγάλε δάσκαλε, είδαμε τέσσερις καβαλάρηδες του Γεντί Χαν και του είπα, «κρύψου, γιε μου, θα σε στρατέψουν με το ζόρι» κι έβαλε τα γέλια, «κοίτα τι θα πάθουν», είπε κι έφτασαν στο σπίτι μας και λέει ο ένας ο πιο άγριος «έλα μαζί μας, θα γίνεις στρατιώτης του Γεντί Χαν». Κι ο γιος μου γέλασε και τότε οι τέσσερις πολεμιστές έσυραν τα σπαθιά τους και χτυπήθηκαν μεταξύ τους και σκοτώθηκαν μπροστά μας και ο γιος μου πήρε τα τρία άλογα και τα πούλησε και κράτησε το τέταρτο κι έθαψε τα πτώματα στο λάκκο με τον ασβέστη. Βοήθησέ με, δάσκαλε, να σώσω το παιδί μου.
            Ο δάσκαλος φόρεσε το γούνινο καπέλο του κι έβαλε στο ταγάρι του ένα μπουκαλάκι πολτοποιημένο βάτραχο και σκόνη αράχνης, ένα μπουκαλάκι ζουμί βοτάνων και ένα μπουκάλι νερό απ’ την πηγή των πνευμάτων, που για να το μαζέψεις πρέπει να κρεμαστείς με σχοινί είκοσι μέτρων στο καταρράκτη.
            Μπροστά η μητέρα και πίσω ο δάσκαλος έφτασαν στην καλύβα και σ’ ένα συγκλονιστικό θέαμα: ο ασθενικός νέος κρατούσε ένα βαρύ σπαθί όσο το μπόι του και με άγριες φωνές κομμάτιαζε θεόρατο ευκάλυπτο. Το σπαθί έπεφτε κι έκοβε το δέντρο, λες κι ήταν από χαρτί κι ώσπου να συνέλθουν απ’ την κατάπληξη δεν είχε απομείνει τίποτα άλλο εκτός από διάσπαρτα κλαδιά κι ένας διαμελισμένος καρπός.
            Ο δάσκαλος πέταξε το ταγάρι και χωρίς λέξη το έβαλε στα πόδι. Ο γιος γύρισε και κοίταξε τη μητέρα σκεπτικός σα να προσπαθούσε ν’ αποφασίσει κάτι δύσκολο, σαν κάποιος δισταγμός από ανάμνηση του σώματος ν’ αντιστεκόταν, ίσως κάποια κρυφή διαμαρτυρία των κυττάρων να εμπόδιζαν την τελική κίνηση, αλλά ξαφνικά ξυπνώντας απ’ τον λήθαργο σήκωσε το σπαθί και την έσκισε στα δύο. Ύστερα καβάλησε το άλογο κι έφυγε μέσα στο σούρουπο. Στα χωράφια οι χωρικοί σχολίαζαν αργότερα μεταξύ τους για τον τρελό καβαλάρη. Έλεγαν πως έμοιαζε με μαύρο σύννεφο σκόνης που άλλαζε συνεχώς σχήμα και πως τον ακολουθούσε ένα ουρλιαχτό από άνθρωπο σε μεγάλο βάσανο.
            Ακόμα έλεγαν πως το σπίτι του τη νύχτα φωσφόριζε, μπορούσε να το διακρίνει κανείς από πολύ μακριά, αλλά όταν πλησίαζες ο φωσφορισμός χανόταν, μύριζε όμως θειάφι.
            Τι απέγινε όμως ο μητροκτόνος; Φήμες για φοβερά και ακατανόητα είχαν διαδοθεί. Ένα πρωί ο Γεντί Χαν δέχθηκε ένα χλομό και εξασθενημένο νέο τυλιγμένο σε θαυμάσιες γούνες αρκούδας και ζωσμένο με βαρύτατο σπαθί. Ο νέος είπε πως ήταν διακεκριμένος νουκούτ, αλλά από μεγάλη τύχη έμαθε το μυστικό να μετατρέπει το χαλκό σε χρυσάφι. Από το δερμάτινο ταγάρι του παρουσίασε ένα χρυσό μαχαίρι, ένα χρυσό κύπελλο, μια μεγάλη χρυσή κουτάλα και μια χρυσή ζώνη. Ισχυρίσθηκε πως όλα αυτά ήταν πριν χάλκινα και πως τα είχε μετατρέψει με τη μυστική συνταγή σε χρυσά. Με μια περιφρονητική μάλιστα κίνηση, τα χάρισε στο Γεντί Χαν, σαν να ήταν κάποιο ευτελές δώρο.
            Ζήτησε, λοιπόν, να του δώσουν χάλκινα αντικείμενα και να τον κλείσουν τρεις μέρες σε κάποια αίθουσα και βεβαίωνε πως όλα τα αντικείμενα θα τα μετέτρεπε σε χρυσά. Ο άρχοντας τον ρώτησε γιατί αφού είχε αυτή την τρομερή δύναμη στα χέρια του δεν τη χρησιμοποιούσε ο ίδιος για να γίνει πλούσιος και ισχυρός, αλλά ο νέος απάντησε πως προτιμούσε για αμοιβή του, την κόρη του Χαν και του αρκούσε να γίνει γαμπρός του και φυσικά κάποτε διάδοχός του. «Την ιστορία δεν την αγοράζεις, είπε αινιγματικά, την κατακτάς».
            Ο άπληστος Χαν δέχθηκε την πρόταση, γιατί σκέφτηκε πως στο κάτω κάτω δεν είχε τίποτα να χάσει. Αν ο νέος έλεγε την αλήθεια, ασφαλώς ήταν ο καλύτερος γαμπρός που μπορούσε να βρει, αν όχι του έπαιρνε αμέσως το κεφάλι.
            Όταν άνοιξαν τη σφραγισμένη πόρτα, διαπίστωσαν πως όλα τα χάλκινα αντικείμενα είχαν γίνει πράγματι χρυσά. Γρήγορα έγιναν οι γάμοι και το ζευγάρι τον πρώτο καιρό έμοιαζε ευτυχισμένο. Μερικοί, όμως, είχαν προσέξει πως η ωραία νύφη φαινόταν σα χαμένη, σαν να ζούσε σε άλλον κόσμο.
Σιγά σιγά η αδιόρατη απειλή άρχισε να γίνεται συγκεκριμένη. Από τα δωμάτια των νεονύμφων ακούγονταν τη νύχτα άγριες φωνές και σπαρακτικές άναρθρες επικλήσεις. Ουρλιαχτό λύκου διαπερνούσε τις μεγάλες αίθουσες κι άλλοτε πάλι μουγκρητά σφαζόμενου ζώου. Η κοπέλα όλο και αδυνάτιζε, τα μάτια της με πυρετό και κάτι το αλλοπαρμένο, λες κι είχε ζήσει ανείπωτη φρίκη. Αλλά και ο Γεντί Χαν παραπονιόταν πως το δωμάτιό του μύριζε θειάφι. Νύχτα και μέρα οι υπηρέτες το έπλεναν και το αρωμάτιζαν, αλλά με το σούρουπο η μυρωδιά του θειαφιού απλωνόταν παντού διαπεραστική και επίμονη.
            Στην αρχή ο άρχοντας ευημερούσε. Πλούτη συσσωρεύτηκαν και μισθοφόροι ενίσχυσαν το στρατό του. όμως, ξαφνικά ήρθε μια αναπάντεχη, ανυπέρβλητη καταστροφή. Οι αγοραστές του χρυσού που έφτιαχνε ο γαμπρός του ξεσηκώθηκαν να τον αφανίσουν. Τον έβριζαν κλέφτη και ψεύτη, το χρυσάφι του γαμπρού του μετά από λίγο καιρό ξαναγινόταν χαλκός. Ο Γεντί Χαν περιφρονημένος, με εχθρούς γύρο από τον πύργο και τους στρατιώτες του να δραπετεύουν, έπεσε από τις επάλξεις και κομματιάστηκε.
            Η ωραία κόρη του απελπισμένη και σχεδόν τρελή από ανεξήγητο τρόμο, κρεμάστηκε στο δωμάτιό της. Τη βρήκαν γυμνή με φρικτά έλκη και βαθιές πληγές σ’ όλο της το σώμα. Το ίδιο πρωί, ο χλομός νέος εξαφανίστηκε με μερικούς πολεμιστές και το ίδιο βράδυ ο πύργος πήρε φωτιά και κάηκε σαν πυροτέχνημα. Για μήνες, η περιοχή μύριζε θειάφι.
Στη Μεγάλη Στέπα είχαν συγκεντρωθεί οι φοβερές ορδές των Μογγόλων. Ογδόντα χιλιάδες πολεμιστές νουκούτ, το καλύτερο ιππικό στον κόσμο, που ζούσαν μόνο για τον πόλεμο. Μια θάλασσα από γυναικόπαιδα και από πολύχρωμες σκηνές. Ένα τεράστιο πανηγύρι με βόδια να ψήνονται ολόσωμα και το κρασί να τρέχει ασταμάτητα στα λαρύγγια.
            Είχαν συγκεντρωθεί εδώ οι Χαν για να ανακηρύξουν το Μεγάλο Χαν που θα τους οδηγούσε στην κατάκτηση της Κίνας, της Κεντρικής Ασίας και της Τρανσκαυκασίας. Ο μεγάλος αρχηγός της σφαγής και της λεηλασίας. Όλοι ήξεραν ποιος θα ήταν ο μεγάλος αρχηγός. Ο Τεμουτζίν ο αλύπητος, ο Χαν που κοιμόταν και ζούσε πάνω στο άλογό του, που σκότωνε πριν ακόμα ο αντίπαλός του σηκώσει το σπαθί.
            Εκεί στη μέση του κύκλου με τους χιλιάδες πολεμιστές, στεκόταν ακίνητος στο μαρμαρωμένο άλογό του, με το κράνος με τα κέρα και τον πέλεκυ της εξουσίας. Κανείς δεν αμφισβητούσε την πρωτιά του, όλα είχαν κανονιστεί από την προηγούμενη μέρα. Σε λίγο ο μεγάλος δάσκαλος θα πλησίαζε και θα του έδινε το νερό και το αλάτι και μετά θα φώναζε το καινούργιο του όνομα. «Σε ονομάζω, ταπεινέ Τεμουτζίν, μεγάλο αρχηγό και το όνομά σου θα είναι στους αιώνες Τζένγκις Χαν».
Τώρα οι ορδές πύκνωναν και μεγάλη σιωπή απλώθηκε. Ο μεγάλος δάσκαλος προχώρησε, όταν ξαφνικά ένας κατάμαυρος ιππέας πάνω σε μαύρο άλογο τινάχτηκε μέσα απ’ το πλήθος και τυλιγμένος σε σύννεφο σκόνης, στάθηκε μπροστά στον Τεμουτζίν. Εκείνος τον κοίταξε με έκπληξη και με κάποια ειρωνεία, γιατί μια τέτοια πρόκληση ήταν μονομαχία θανάτου. Τα μάτια του Τεμουτζίν και του χλομού νέου αναμετρήθηκαν και ο Τεμουτζίν αισθάνθηκε μια τρεμούλα ν’ απλώνεται σ’ όλο του το σώμα. Μια ανείπωτη φρίκη τον κυρίεψε και μυρωδιά θειαφιού τον τύλιξε.
            - Ήρθες, λοιπόν, είπε χωρίς πικρία, ίσως μάλιστα και με κάποια ανακούφιση. Έβγαλε το κράνος και μαζί με τον πέλεκυ του τα παρέδωσε. Ο χλομός νέος τα πήρε και τα έδειξε στις ορδές που μαγεμένες ζητωκραύγασαν. Ο Τεμουτζίν Χαν, ήρεμος τώρα, χαμογέλασε.
            - Τουλάχιστον, είπε, μας χαρίζεις τ’ όνομά σου;
            - Τζένγκις Χαν, απάντησε ο άλλος.

Πέτρος Αμπατζόγλου, «Ο Ακατανόμαστος» (Το ελληνικό φανταστικό διήγημα, τόμος Β΄, Μάκης Πανώριος 1993, Αθήνα, εκδόσεις «ΑΙΟΛΟΣ»,

.Η ζωή και το έργο του Ρίτσαρντ Φέινμαν

Ρίτσαρντ Φέινμαν
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΕΦΑΛΗΣ
1.Η ζωή και το έργο του Φέινμαν
Ο Ρίτσαρντ Φέινμαν γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1918. Σπούδασε στο ΜΙΤ και έκανε το διδακτορικό του στο Πρίνστον. Τα χρόνια του πολέμου συμμετείχε στην ομάδα που κατασκεύασε την ατομική βόμβα. Ωστόσο, συνειδητοποιώντας την καταστροφική ισχύ της, δεν ξαναεργάστηκε ποτέ για το στρατό. Αργότερα, ο συνεργάτης του Φρ. Ντάισον θα θυμόταν πως, στη διάρκεια ενός ταξιδιού τους το 1946, του απαριθμούσε τους κινδύνους και τις βλαπτικές συνέπειες της ατομικής βόμβας σε όλες τις πόλεις που διέσχιζαν.
Μετά τον πόλεμο δίδαξε θεωρητική φυσική στο Πανεπιστήμιο του Κόρνελ και από το 1951είχε την ίδια έδρα στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Καλιφόρνια (Caltec). Το επιστημονικό του έργο κάλυψε πλατύ φάσμα θεμάτων, από την υπερρευστότητα ως τις ασθενείς αλληλεπιδράσεις των ηλεκτρονίων στα κρυσταλλικά πλέγματα. Ωστόσο, έμεινε κυρίως γνωστός για τη διατύπωση της Κβαντικής Ηλεκτροδυναμικής (QED), της πιο εξελιγμένης θεωρίας για τις ηλεκτρομαγνητικές επιδράσεις. Γι’ αυτή την εργασία του απονεμήθηκε άλλωστε το Νόμπελ φυσικής το 1965 (μαζί με τους Σβίνγκερ και Τομονάγκα). Σημαντική ήταν ακόμη η συνεισφορά του στις ενοποιημένες φυσικές θεωρίες.
Ως άνθρωπος, ο Φέινμαν διακρινόταν για το καυστικό πνεύμα και το χιούμορ του, στοιχεία εμφανή και στην αυτοβιογραφία του, Σίγουρα θα Αστειεύεστε κε Φέινμαν, την οποία εξέδωσε το 1985. Στα επιστημονικά του προτερήματα περιλαμβάνονταν η σπάνια οξύνοια, η φαντασία και η διαισθητική εμβάθυνση, που του επέτρεψαν να βάλει το στίγμα του στην εξέλιξη της σύγχρονης φυσικής. Από τους μεγαλύτερους επιστημονικούς εκλαϊκευτές, συνέγραψε πολλά έργα, μεταξύ των οποίων το κλασικό Οι Διαλέξεις του Φέινμαν για τη Φυσική (3 τόμοι, 1964-66) πούλησε πάνω από 1.500.000 αντίτυπα. Πέθανε το 1988.
2.Η QED, επιστημονικό μοντέλο του μικρόκοσμου
Με τον Χάιζενμπεργκ η σύγχρονη φυσική αναγνώρισε το διαλεκτικό χαρακτήρα της φυσικής πραγματικότητας, ενώ ο Μπορ διόρθωσε και ανασκεύασε τις ιδεαλιστικές συγχύσεις, διάχυτες στην αρχική φάση της κβαντικής επανάστασης. Και οι δυο τους, ωστόσο, δεν αντιμετώπισαν το θέμα του τρόπου, της διαλεκτικής μεθόδου με την οποία η φυσική επιστήμη προσεγγίζει τη διαλεκτική πραγματικότητα. Αυτό έμελλε να είναι ουσιαστικά το περιεχόμενο της δεύτερης φάσης στην εξέλιξη της κβαντικής θεωρίας, πρωταγωνιστής της οποίας υπήρξε ο Φέινμαν.
Η θεωρία του της QED σήμανε μια ποιοτική εκλέπτυνση της ορθόδοξης κβαντομηχανικής, που προήλθε μέσα από τη συνεπή γενίκευση και εφαρμογή των αρχών της. Στην αρχική εκδοχή του Μπορ και του Χάιζενμπεργκ η αρχή της κβάντωσης εφαρμοζόταν στη φωτεινή ακτινοβολία, όπως όταν ένα ηλεκτρόνιο του ατόμου απορροφά ένα εξωτερικό φωτόνιο. Τώρα αυτή επεκτάθηκε στις δυνάμεις μεταξύ των στοιχειωδών σωματίων, που επίσης θεωρούνται κβαντισμένες.
Η ιδέα είναι ότι όταν ένα ηλεκτρόνιο έλκει ένα πρωτόνιο, αυτό επίσης μπορεί να ειδωθεί ως ανταλλαγή ενός δυνάμει φωτονίου. Το φωτόνιο τότε προκαλεί μια δύναμη σε ένα φορτισμένο σωμάτιο, όπως συμβαίνει, π.χ., στο φωτοηλεκτρικό φαινόμενο. Έτσι, η απώθηση μεταξύ δυο ηλεκτρονίων δεν συντελείται άμεσα μεταξύ τους (όπως στην παραδοσιακή θεώρηση), αλλά ανάμεσα στο καθένα από αυτά και το ανταλλασσόμενο δυνάμει φωτόνιο.
Μέσω αυτής της δεύτερης κβάντωσης έγινε δυνατή η πρόβλεψη ενός πλήθους μεγεθών των μικροκοσμικών οντοτήτων, με πραγματικά εκπληκτική ακρίβεια. Ενδεικτικά μπορεί να αναφερθεί η μαγνητική ροπή του ηλεκτρονίου, για την οποία η QED προβλέπει τιμή 1,00115965246 (με αβεβαιότητα 20 για τα δυο τελευταία ψηφία), ενώ η πειραματικά ευρισκόμενη είναι 1,00115965221 (με αβεβαιότητα 4 για το τελευταίο ψηφίο). Όπως παρατηρεί ο Φέινμαν, αυτή η προσέγγιση είναι το ίδιο σαν να μετρούσε κανείς «την απόσταση Λος Άντζελες-Νέας Υόρκης με την ακρίβεια του πάχους μιας τρίχας ανθρώπου» (Ρ. Φέινμαν, QED, εκδ. Τροχαλία, σελ. 20).
Ανάλογη είναι η ακρίβεια που επιτεύχθηκε σε άλλα μεγέθη. Ταυτόχρονα, έγινε δυνατό να ριχτεί νέο φως σε κβαντικά φαινόμενα, όπως το αποτέλεσμα του κλασικού πειράματος της διπλής σχισμής, όπου ένα μικροσωμάτιο συμπεριφέρεται διαφορετικά, προσπίπτοντας σε άλλο σημείο σε ένα πέτασμα αν είναι μόνο η μια σχισμή ανοικτή και σε άλλο όταν είναι και οι δύο, φαινόμενα της οπτικής κοκ. Επιτυχίες που δικαιολογημένα και χωρίς ίχνος έπαρσης κάνουν τον Φέινμαν να συμπεράνει πως η QED είναι «το κόσμημα τη φυσικής» (σελ.22).
3.Στοιχειώδη συμβάντα και επιστημονικές αφαιρέσεις
Ο τρόπος που η θεωρία πέτυχε αυτά τα εντυπωσιακά αποτελέσματα συνίσταται στην εξέταση όλων των δυνατών τρόπων με τους οποίους μπορεί να συμβεί κάθε μικροκοσμικό συμβάν. Σε αυτή γίνεται δεκτό ότι όχι μόνο η ευθεία, αλλά και οι τεθλασμένες διαδρομές έχουν μια πιθανότητα (πολύ μικρότερη όσο πιο περίπλοκες γίνονται) και η πραγματική κίνηση προκύπτει ως συνισταμένη των επιμέρους δυνατοτήτων. Εδώ ακριβώς τίθεται το θέμα του διαλεκτικού τρόπου προσέγγισης του αντικειμένου.
Η QED ακολουθεί μια πορεία από το απλό προς το σύνθετο, ξεκινώντας από και διακρίνοντας πρώτα τα στοιχειώδη συμβάντα του μικρόκοσμου. Όπως παρατηρεί ο Φέινμαν, όλα τα πολύπλοκα φαινόμενα που περιλαμβάνουν πρωτόνια και ηλεκτρόνια ανάγονται τελικά σε τρία απλά στοιχειώδη συμβάντα: «1ο Στοιχειώδες Συμβάν: Ένα φωτόνιο πηγαίνει από μια θέση σε άλλη. 2ο Στοιχειώδες Συμβάν: Ένα ηλεκτρόνιο πηγαίνει από μια θέση σε άλλη. 3ο Στοιχειώδες Συμβάν: Ένα ηλεκτρόνιο εκπέμπει ή απορροφά ένα φωτόνιο» (σελ.123). Ο τεράστιος πλούτος των φαινομένων του κόσμου μας αποτελούν τελικά συνέπειες αυτών των απλών συμβάντων, σε συνδυασμό με την αρχή της πόλωσης.
Τα συμβάντα απεικονίζονται στα περίφημα διαγράμματα Φέινμαν. Η μετακίνηση ενός ηλεκτρονίου (σωματίου) παριστάνεται με μια ευθεία γραμμή, ενώ η μετακίνηση φωτονίου με μια κυματοειδή. Στην εκπομπή ενός φωτονίου, μια ευθεία και μια κυματοειδής γραμμή συναντώνται μεταξύ τους (βλ. διάγραμμα 1). Με τη χρήση αυτών των απλών παραστάσεων απεικονίζονται τα πιο σύνθετα μικροκοσμικά φαινόμενα.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1
Λεζάντα: Το 3ο στοιχειώδες κβαντικό συμβάν
Τα δυο πρώτα στοιχειώδη συμβάντα συνιστούν τις ποσοτικές μεταβολές στο μικρόκοσμο, που συντελούνται με αντίθετο τρόπο. Τα ηλεκτρόνια κινούνται από ένα σημείο σε άλλο ασυνεχώς (με διαδοχικά άλματα), ενώ τα φωτόνια χωρίς στάσεις. Ανάμεσα στους δυο τρόπους μετακίνησης (που αντιστοιχούν στα δυο διαφορετικά είδη ύπαρξης, σωμάτιο και κύμα) υπάρχει όμως στενή σχέση: ένα ηλεκτρόνιο μπορεί να μεταβεί με ένα μόνο άλμα από ένα σημείο σε άλλο (οπότε υιοθετεί τον τρόπο κίνησης του φωτονίου), ενώ και ένα φωτόνιο, όταν απορροφάται και επανεκπέμπεται, κινείται όπως το σωμάτιο. Η στιγμιαία σύζευξη (εκπομπή ή απορρόφηση) φωτονίου και η ηλεκτρονίου, είναι μια ποιοτική μεταβολή, αντιστοιχώντας στη διαλεκτική ενότητα των αντιθέτων.
Η μέθοδος της QED προσεγγίζει εδώ άμεσα την πορεία του Μαρξ στο Κεφάλαιο, που επίσης ξεκινά από τα στοιχειώδη συμβάντα του καπιταλιστικού μικρόκοσμου, όπως η ανταλλαγή εμπορευμάτων, η διαφοροποίηση ανάμεσα σε εμπόρευμα και χρήμα, κλπ., για να αγκαλιάσει στη βάση τους τα πιο σύνθετα φαινόμενα. Ακόμη περισσότερο δε αληθεύει αυτό για τη χρήση των επιστημονικών αφαιρέσεων στη μελέτη του κάθε πεδίου.
Αν στο Κεφάλαιο ο Μαρξ χρησιμοποιεί αφαιρέσεις όπως η αφηρημένη και η συγκεκριμένη εργασία, στην QED εισάγονται οι αντίστοιχες έννοιες του πραγματικού και του ιδανικού σωματίου. Για παράδειγμα, «τα ηλεκτρόνια είναι ιδανικά [όταν] η κίνησή τους από σημείο σε σημείο του χωροχρόνου γίνεται μόνο με τις άμεσες διαδρομές» (σελ.175-76), χωρίς να εκπέμπουν ή να απορροφούν φωτόνια. Γι’ αυτά τα ιδανικά σωματίδια η θεωρία υπολογίζει τη «μάζα ηρεμίας» τους n και το φορτίο j, τα οποία, αν και δεν αντιστοιχούν στα πραγματικά, χρησιμεύουν ποικιλότροπα στην επίλυση προβλημάτων με πραγματικά μεγέθη.
Μπορεί να πει, λοιπόν, κανείς ότι ο Φέινμαν επεξεργάστηκε και εφάρμοσε στο πεδίο των φυσικών επιστημών, με ένα άπειρα πιο λεπτεπίλεπτο και σύνθετο τρόπο, την διαλεκτική μέθοδο του μαρξισμού, την οποία οι κάθε λογής θετικιστές έσπευσαν τα πρόσφατα χρόνια να αποκηρύξουν ως ξεπερασμένη. Ένα γεγονός που επιβεβαιώνει τη γονιμότητα των μαρξιστικών ιδεών, με τις οποίες ακολουθεί παράλληλους δρόμους η σύγχρονη φυσική.
4.Ο ριζοσπαστικός επιστημονικός αθεϊσμός
Η παραδοχή της αυθυπαρξίας της φύσης και του περιττού της θεολογικής υπόθεσης είναι κοινό σημείο συνάντησης σχεδόν όλων των μεγάλων φυσικών επιστημόνων της εποχής μας. Προκύπτει από την ίδια τη λογική του αντικειμένου τους, που εδραιώνει την πεποίθηση ότι σε κάθε επίπεδο η φύση ανακυκλώνεται αυθόρμητα, χωρίς καμιά εξωτερική παρέμβαση.
Ο Φέινμαν συμμερίζεται αυτή την αφετηρία, που κατά καιρούς έχουν διακηρύξει αυθεντίες όπως οι Κρικ, Χόκινγκ, Βάινμπεργκ κ.ά. «Οι νόμοι της Φυσικής», δηλώνει, « στη μελλοντική ολοκληρωμένη διατύπωσή τους ίσως δεν θα έχουν αχρονική ισχύ, αλλά θα περιγράφουν όλη την ιστορία του Σύμπαντος χωρίς την ανάγκη εισαγωγής μιας εξωτερικής αρχής – όπως είναι ο τρόπος που άρχισε να υπάρχει ο κόσμος» (βλ. Στη συλλογή Υπερχορδές, εκδ. Κάτοπτρο, σελ. 243)
Ενδεικτική είναι ακόμη η άποψή του για τη θεολογική υπόθεση: «Πάντοτε επινοούσαμε το Θεό για να εξηγήσουμε κάποια μυστήρια. Πάντοτε επινοούσαμε το Θεό για να εξηγήσουμε κάποια πράγματα που δεν καταλαβαίναμε. Έτσι, κάθε φορά που ανακαλύπταμε πώς λειτουργεί κάποιο πράγμα, μαθαίναμε κάποιους νόμους που μας απομάκρυναν από τον Θεό. Δεν τον χρειαζόμασταν πια, παρά μόνον για τα υπόλοιπα, ανεξήγητα συμβαίνοντα» (στο ίδιο, σελ. 245).
Σε αντιπαράθεση προς το μυστικισμό, ο Φέινμαν υποστηρίζει την αυτάρκεια της επιστημονικής άποψης σε κάθε πεδίο. «Εκείνο που συνέβαλε περισσότερο στην πρόοδο της βιολογίας», θα πει, «είναι η εξαιρετικά ισχυρή, μοναδική υπόθεση… πως όσα βλέπουμε στον κόσμο της βιολογίας είναι τα αποτελέσματα φυσικών και χημικών φαινομένων, χωρίς τίποτε “το επιπλέον”» (Ο Χαρακτήρας του Φυσικού Νόμου, Παν. Εκδόσεις Κρήτης, σελ.142-43).
Ο ίδιος καταπολεμά ακόμη τις κατασκευές της σχολαστικής ιδεαλιστικής φιλοσοφίας, που θα ήθελε να αποδώσει μια ανεξάρτητη ύπαρξη στα κατασκευάσματα του ανθρώπινου νου. Αναφερόμενος στην ιδέα για την ενός ανεξάρτητου κόσμου των μαθηματικών θεωρημάτων κλπ., την οποία υποστήριξαν θετικιστές όπως ο Πόπερ, παρατηρεί: «Αν κάνετε μαθηματικά, που σημαίνει ότι απλώς προσπαθείτε να ανακαλύψετε τα συμπεράσματα κάποιων υποθέσεων… έχετε την αίσθηση ότι τα πράγματα αυτά υπήρχαν πριν ακόμη τα εντοπίσετε εσείς… Βέβαια αυτό δεν είναι σωστό» (Υπερχορδές, σελ. 244).
Η βαρύτητα αυτών και άλλων παρόμοιων διακηρύξεων είναι εμφανής, όταν προέρχονται από έναν από τους 2-3 κορυφαίους φυσικούς του 20ου αιώνα. Και δεν χωρά αμφιβολία ότι ο Φέινμαν εκφράζει το αληθινό πνεύμα της εποχής μας και την πεποίθηση της επιστημονικής κοινότητας όταν δηλώνει: «Ο αιώνας μας είναι ο αιώνας της ανακάλυψης των θεμελιωδών νόμων της φύσης και οι μέρες αυτές δεν θα ξανάρθουν. Είναι κάτι συναρπαστικό, κάτι θαυμάσιο, που όμως θα περάσει. Και βέβαια, στο μέλλον θα υπάρξουν άλλα ενδιαφέροντα θέματα» (Ο Χαρακτήρας του Φυσικού Νόμου, σελ. 149).